Obrazy emocji w prozie modernistycznej: „Pamiętnik Malte Lauridsa Brigge” R. M. Rilkego i „Sklepy Cynamonowe” B. Schulza

Artykuł podejmuje problem literackich reprezentacji emocji pod kątem użytych środków stylistycznych i ogólnych reguł obrazowania uczuć, przy uwzględnieniu rozpoznań natury psychologicznej.. Materiał badawczy stanowią dwa teksty prozatorskie, których język, forma i struktura narracji wykazują cechy modernistyczne. Podobieństwa między powieścią Rilkego i opowiadaniami Schulza dotyczą m.in. ogólnej tonacji emocjonalnej utworów, roli fantazji, obrazowości, metaforyzacji i liryzacji na płaszczyźnie języka oraz podobnej koncepcji narratora (uwewnętrznienie perspektywy). Wśród analizowanych reprezentacji emocji na pierwszy plan wysuwają się afekty negatywne, jak lęk czy obrzydzenie. Lęk, jako motyw przewodni zwłaszcza w Maltem, przyjmuje różne formy lęku egzystencjalnego oraz lęku przed śmiercią. Szczególnie często występuje lęk dezorganizacyjny, wyrażany poprzez oksymoroniczność i groteskowość, nagromadzenie w obrazowaniu elementów heterogenicznych. Jego reprezentacjami rządzi zasada dekompozycji, np. w ukazywaniu doświadczenia ciała; „pokawałkowanie” ciała ma istotne implikacje dla poczucia tożsamości podmiotu doznającego emocji, istotna jest ponadto metonimiczna reguła wyrażania emocji, stanowiąca o tym, że fizyczne objawy emocji (np. duszność, kołatanie serca, bladość) reprezentują daną emocję. Inną generalną zasadą obrazowania uczuć, zwłaszcza strachu, jest deformacja, odpowiadająca zniekształceniom percepcji podmiotu. Niekiedy dochodzi ponadto do kontaminacji obiektu wywołującego emocję i doznającego jej podmiotu. Lęk często wiąże się z obrzydzeniem, pomieszanym z fascynacją; współwystępujące ze sobą emocje wzajemnie się intensyfikują a wieloaspektowość doświadczenia jest wyrażana poprzez zabieg synestezji, jednoczesnego aktywizowania wielu zmysłów. Również reprezentacje wstrętu odwołują się do doświadczeń cielesnych, często stanowiących sygnały chorobowe. Deformacja zaznacza się także w obrazach pobudzenia erotycznego, co służy podkreśleniu perwersyjnego charakteru przyjemności, płynącej z naruszenia reguł, tabu. U Schulza napięcie erotyczne wyraźnie wiąże się z namiętnością towarzyszącą tworzeniu. Ogólny wniosek dotyczący reprezentacji afektów w obu analizowanych utworach wskazuje na ambiwalencję i wieloznaczny charakter emocji. Odnosi się to do charakterystycznej dla modernizmu sytuacji dezorientacji podmiotu wobec złożoności i nieprzejrzystości rzeczywistości nowoczesnej